به گزارش خبرگزاری حوزه، حجت‌الاسلام والمسلمین رضا رمضان نرگسی، استاد تاریخ معاصر و عضو گروه تاریخ و اندیشه معاصر مؤسسه امام خمینی (ره) در گفت و گویی با هفته نامه افق حوزه به جایگاه و نقش روحانیت در مجلس شورای اسلامی پرداخت که مشروح آن بدین شرح است:
▪ جایگاه و اهمیت مجلس
بنده در ابتدا مقداری در باب اهمیت مجلس صحبت می‌کنم. جمله معروفی که حضرت امام(ره) فرمودند که مجلس در رأس امور است، به این معنی نیست که مجلس سکاندار کشور است؛ بلکه منظور ایشان اهمیت مجلس است و این اهمیت، مخصوص زمان خاصی نیست. حتی در دوران کوتاه مشروطه که در سال‌های ۱۲۸۵ تا ۱۲۸۷ هجری و هم‌چنین در خلال سال‌های ۱۲۸۸ تا ۱۳۰۴ (البته با وقفههایی) مجلس در کشور ما وجود داشت. یکی از آن موارد وقفه، قبل از اولتیماتوم روسیه و مورد دوم بعد از جنگ جهانی اول و تشکیل دولت در تبعید که در مورد اول مجلس بهخاطر اولتیماتوم روس منحل شد و در مورد دوم اکثریت مجلس به دولت در تبعید ملحق شدند و مجلس خود به خود منحل شد؛ اما از نگاه به عملکرد مجلس در سال‌های کوتاهی که در ایران مجلس شورای ملی وجود داشت، اهمیت آن به‌خوبی مشخص بود.
▪ مجلس و کارآمدی!
یکی از نکاتی که باعث کارآمدی مجلس میشود وجود افراد کارآمد و به اصطلاح وزنه در مجلس است. امروزه چنین شخصیت‌هایی انگیزه بالایی برای شرکت در انتخابات مجلس ندارند و برعکس افرادی که به‌دنبال کسب قدرت هستند، علاقه مندی زیادی برای شرکت در انتخابات مجلس نشان می‌دهند؛ درحالی‌که در تاریخ معاصر ایران کسانی را در مجلس می‌بینیم که در سطح بالای جامعه حضور داشتند. به‌عنوان مثال بعد از تشکیل مجلس دوم شورای ملی، مرحوم آخوند خراسانی، افرادی نظیر آیات سیدحسن مدرس و سیدابوالحسن اصفهانی (ره) که بعدها مرجع تقلید شد و سیدعبدالله بهبهانی(ره) را به‌عنوان هیئت ناظرین به مجلس فرستاد. آن زمان هیئت نظارت مانند امروز در بیرون از مجلس حضور نداشتند؛ بلکه افرادی بودند که از طرف علما در مجلس حضور داشتند.
البته آن زمان مرحوم شیخ فضل‌الله نوری با این هیئت ناظرین مخالفت کرده و اعتقاد داشتند: لازم است این شورا مانند روزگار امروز در بیرون از مجلس و مانند شورای نگهبان امروزی عمل کند تا ناظر بر مجلس باشد؛ اما چیزی که در آن مجالس تصویب شد، این‌طور بود که مراجع بیست نفر از علمای طراز اول شیعه را به مجلس معرفی کنند و مجلس از بین اینها پنج نفر را به اتفاق آرا یا به قید قرعه انتخاب کند؛ لذا آخوند خراسانی(ره) ۲۰ نفر را به مجلس معرفی کرد و مجلس در جلسه ۷ شعبان ۱۳۲۸ق از میان آنها اشخاص زیر را به عنوان علمای اعلام تراز اول به عضویت مجلس انتخاب کرد : ۱. جناب میرزا زین العابدین قمی به اتفاق آراء؛ ۲. آقا سید ابوالحسن اصفهانی؛ ۳. سیدعلی حائری؛ ۴. آقا سیدحسن مدرس قمشه؛ ۵. حاجی امام جمعه خویی بهحکم قرعه منتخب گردیدند. (عبدالحسین حائری، اسناد روحانیت و مجلس، ص ۳۱) اینجا این افراد به جز آیت الله مدرس و امام جمعه خویی؟رهما؟ بقیه عذر آوردند و از رفتن به مجلس خودداری کردند. هرچند برخی همچون ابوالحسن اصفهانی، بعدها مرجع تقلید شدند؛ اما باید توجه داشت که اگر شهید مدرس هم، مانند: مرحوم سید ابوالحسن اصفهانی در نجف اشرف میماندند، ایشان هم مرجع می‌شدند؛ یعنی ایشان به لحاظ جایگاه علمی دارای جایگاه مبرّزی بودند.
▪ مدرس و شناخت او از تأثیرگذاری مجلس
بعد از فوت مشکوک آیت الله آخوند خراسانی و انحلال مجلس دوم، عملاً اصل دوم متمم قانون اساسی نایده گرفته شد و دیگر به هیئت نظارت عمل نشد و کسی دیگر به عنوان علمای تراز اول به مجلس سوم معرفی نشد؛ اما مرحوم مدرس با شناختی که از ضرورت حضور خودش در صحنه به دست آورده بود، این بار خودش را کاندیدا کرد و وارد مجلس شد؛ یعنی ایشان اهمیت مجلس را درک کردند. بعد هم ایشان در مجلس چهارم و پنجم حضور پیدا کرد و در مجلس ششم بود که رضاخان تقلب سراسری کرد که مرحوم مدرس جمله معروف خود را در آنجا گفت که «آن یک رأی که خودم به خودم دادم، چه شد؟» و با این تقلب از مجلس دور ماندند. البته از مجلس ششم تا مجلس چهارم دیگر در مجلس بحث مخالف و موافق نداریم؛ چراکه مجلسها فرمایشی و تحت سلطه دیکتاتور است و هر لایحه‌ای که مانند لایحه حجاب بر خلاف قانون اساسی بود هم، تصویب می‌شد. این در حالی است که در قانون اساسی مشروطه تصریح شده است که هیچ مطلب خلاف ضروریات دینی، نمی‌تواند بدل به قانون شود.
▪ جایگاه احزاب در انتخابات مجلس در ایران و غرب
در جهان غرب احزاب با توجه به مشی سیاسی که ارائه می‌دهند، مورد اقبال مردم قرار می‌گیرند؛ چراکه در آن جوامع، مسئله حق و باطل مطرح نیست و راجع به احزاب، آزمون و خطا می‌کنند؛ اما در جامعه ما همه چیز دائرمدار حق گردش میکند و احزاب به آن صورت غربی معنی ندارند. مانند مجلس اخیر که احزاب، لیستی معرفی کردند و افرادی از همان لیست با برخی مصوبات مخالفت دارند؛ اما بهدلیل همراهی با حزب و لیست انتخاباتی مجبور به رأی دادن هستند و به همین علت با شفاف‌سازی آرای نمایندگان مخالفت می‌کنند؛ چراکه به مسئله‌ای که خلاف بودن آن آشکار است، رأی داده‌اند و آبرویشان می‌رود؛ اما در جهان غرب مسئله‌ای به‌صورت حق و باطل روشن و آشکار مطرح نیست. در جهان غرب احزاب چپ‌گرا مباحث دولتی را در اولویت قرار می‌دهند و نظرشان این است که همه چیز باید دولتی باشد و احزاب راست‌گرا هم، اقتصاد خصوصی را اولویت خود قرار می‌دهند. بنابراین تفکراتشان برای مردم روشن است. با توجه به اقبال مردم به آنها صاحب رأی می‌شوند؛ اما در جامعه ما که نمونه‌هایی از حکومت امیرالمؤمنین(ع) را در اختیار داریم، تقلید صرف از حزب‌گرایی غربی جواب نمی‌دهد؛ چون در سیستم حزبی حق و باطل ملاک عمل نیست؛ بلکه نظر حزب ملاک عمل است و نظر حزب هم بر اساس منافع فردی یا گروهیای که رئیس یا هیئت رئیسه حزب تعیین میکند، مشخص میشود. به‌عنوان مثال وقتی گفته میشود، بنزین پتروشیمی آلاینده است و بعد بنزینی بدتر از آن را وارد می‌کنند، مشخص است که منافع شخصی یا گروهی در میان است.
▪ دلایل اهمیت مجلس دوم در عصر مشروطه
در مجلس دوم، مرحوم مدرس در مجلس حضور پیدا کرد و بهخاطر وزنه علمی و جایگاه فقاهت و تقوای بینظیرش معمولاً کسی نمی‌توانست، با او مخالفت کند و حتی اگر در ظاهر رأی دیگری داشتند؛ اما در دل‌شان حرف ایشان را قبول داشتند. بنابراین رئیس ظاهری مجلس شخص دیگری بود و رئیس باطنی مجلس، مرحوم سیدحسن مدرس بود. امروزه در مجلس خبرگان وزنه‌های علمی حضور دارند؛ اما لازم است، در دوره‌های مختلف مجلس شورای اسلامی نیز، وزنه‌های علمی حضور داشته باشند و علمای شناخته شده و استخوان خوردکرده‌ای که حتی شأن اجتماعی بالایی دارند، در مجلس حضور پیدا کنند. حضور وزنه‌هایی مثل سیدحسن مدرس در مجلس شورای ملی باعث شد، قرارداد (۱۹۱۹)۱ که شباهت‌های زیادی به برجام دارد، در آن مجلس اجرایی نشود.
▪ شباهت‌های قرارداد ۱۹۱۹ و برجام و نقش مجلس
قرارداد ۱۹۱۹ یا همان قرارداد تحت الحمایگی ایران برای انگلیس به‌صورت مخفیانه میان دولت ایران و دولت انگلستان به امضاء رسید و قبل از امضای آن توسط مجلس از طرف دولت وقت، شروع به اجرای آن کردند. وقتی آیت الله مدرس متوجه چنین مسئله‌ای شد، بهسرعت در برابر آن موضع‌گیری کرد و مرحوم مدرس با توجه به اینکه یک وزنه علمی بود، مجلس، علما و تمام جامعه را علیه این قرارداد بسیج کرد؛ یعنی آن‌قدر مسئله در جامعه پُررنگ شد که حتی افراد غرب‌گرا و وابسته ای مانند رضاخان و یحیی دولت‌آبادی۲ هم بر ضد آن موضع گرفتند؛ چراکه می‌دیدند، هرکس علیه این قرارداد موضع‌گیری نکند، مارک انگلیسی بودن به او می‌چسبد. این مسئله خیلی حائز اهمیت است که افراد دارای نفوذ اجتماعی در مجلس حاضر باشند تا اگر مسئله خلافی در مجلس مطرح شود، چنین افرادی نهتنها مجلس، بلکه جامعه را علیه این مسئله خلاف بسیج کنند.
قرارداد ۱۹۱۹ و برجام از آن حیث شبیه هم هستند که هر دو برای جلب حمایت قدرتهای بیگانه، بر ملت ایران تحمیل شدند و در هر دو واقعاً منافع ملت دیده نشد؛ بلکه بیشتر منافع عاقدین قرارداد رعایت شده بود و در هر دو قبل از تصویب مجلس، دولت به‌صورت خودسرانه و حتی مخفیانه شروع به اجرا کرد و در هر دو دولت ایران، قرارداد را از مردم خودش مخفی داشتند. منتهی در قرارداد ۱۹۱۹ اصلاً حمایت مردمی نداشت؛ اما برجام با تبلیغات برای خودش حمایت مردمی دست و پا کرد و بعد از آنکه طرق مقابل دبه کرد و به تعهداتش عمل ننمود، طرفداران مردمی خود را از دست داد.
آیت الله مدرس(ره) در عین اینکه مقام علمی و اجتماعی بسیار بالایی داشت، بسیار نیز مردمی بود و حتی گاهی به یک نفر بقّال، مسائل مجلس را توضیح می‌داد و در پاسخ به اعتراضاتی که به ایشان می‌شد، می‌گفت: اینها ولی نعمت ما هستند و اینها به ما رأی داده‌اند تا به مجلس برویم. ایشان زمانی که متوجه شد، حریف رضاخان نمیشو، حتی تلاش کرد تا رضاخان را جذب کند. آقای منذر از قول سیدحسین لنکرانی برای ما نقل می‌کرد که زن مستوفی الممالک نقل کرد که یک شب سیدحسن مدرس(ره) و رضاخان و شوهر من در منزل ما جلسه داشتند. ایشان متوجه شد که طی آن جلسه، مدرس بسیار تلاش کرد تا بلکه رضاخان را جذب کنند.
بنابراین سیدحسن مدرس(ره) شخصی نبود که بگوید: حالا اگر کار به سرانجام نرسید، آن را رها کند و تا آخرین مراحل تلاش کرد تا مسئله را به سرانجام برساند و حتی تلاش کرد، رضاخان را از انگلیسی‌ها جدا کند که موفق به انجام این‌کار نشد. بنابراین باید تا آخرین لحظه، به تکلیف عمل کرد و امروزه به چنین افرادی نیاز داریم.
▪ ضرورت حضور بزرگان و فقهای تأثیرگذار در مجلس شورای اسلامی
عرض بنده این است که در روزگار کنونی لازم است، علمای شناخته شده و حتی افرادی که ممکن است، سخن از مرجعیت آنها باشد، برای حضور در مجلس اقدام کنند. اساساً مرجعیت شیعه برای امور سیاسی و اجتماعی شیعه تأسیس شده است.
ما تا قبل از سال ۱۲۰۰ هجری قمری چیزی به اسم مرجعیت شیعه نداشتم. مرجعیت کنونی توسط آیت الله وحید بهبهانی(ره) پایه گذاری شد؛ البته مجتهدین حتی از زمان ائمه هدی(ع) حضور داشتند؛ اما مرجع نداشتیم. مرجعیت علاوه بر آنکه یک شأن علمی است، یک شأن اجتماعی و سیاسی هم هست و بنابراین اشکالی ندارد افرادی در حد مراجع یا کمتر از آن، وارد مجلس شوند. مسئله مجلس شوخی نیست!
در قضایای اقتصادی اخیر چنانچه وزن مجلس بالاتر بود، شرایط بسیار متفاوت می‌شد. در حال حاضر افرادی در مجلس حضور ندارند که سایرین از آنها حرف شنوی داشته باشند و یا یک فرد مذهبی قوی در مجلس حضور ندارد که جو مجلس را در اختیار بگیرد و آن را اداره کند. بنابراین حضور علمای تراز اول در مجلس بسیار ضروری است. نباید کسی شأن خود را بالاتر از حضور در مجلس بداند و بنا بر فرمایش حضرت امام(ره) ما باید همه چیز خودمان، حتی آبروی خودمان را برای اسلام خرج کنیم.
اگر مجلس در رأس امور است و تصمیم نهایی را برای کشور می‌گیرد؛ بنابراین قوی‌ترین افراد باید در مجلس حاضر باشند. برجام توسط مجلس تصویب شد. پالرمو و مسائلی مانند آن توسط مجلس تصمیم‌گیری میشود. مجلس می‌تواند برای برکناری یا انتخاب وزرا و یا برای تعیین قانون اساسی و در همه مسائل کشور دخالت کند. اما مجلس که فشل باشد، باعث میشود تا کشور فشل شود. مجلس در رأس امور نه به‌معنای دستور دادن مجلس و اطاعت سایرین است؛ بلکه یعنی عملاً مجلس برای کشور، نقش آب یا هوا برای بدن را دارد. اگر مجلس سالم باشد، کشور سالم است و اگر مجلس فاسد شد، کشور فاسد میشود.
▪ ضرورت همراهی مجلس با نظریات رهبری
قرآن کریم در سوره جن آیات ۱۶ و ۱۷ می‌فرماید: «وَأَنْ لَوِ اسْتَقَامُوا عَلَی الطَّرِیقَةِ لَأَسْقَیْنَاهُمْ مَاءً غَدَقًا* لِنَفْتِنَهُمْ فِیهِ وَمَنْ یُعْرِضْ عَنْ ذِکْرِ رَبِّهِ یَسْلُکْهُ عَذَابًا صَعَدًا» و اگر [مردم] در راه درست پایداری ورزند، قطعاً آب گوارایی بدیشان نوشانیم و در همین مسئله آنها را مورد امتحان قرار می‌دهیم و اگر از ذکر ما اعراض کنند، به آنها عذاب روزافزون می‌چشانیم. اعراض از ذکر ما یعنی اعراض از ولیّ امر. همان‌طور که امام زمان(عج) می‌فرمایند: «وَأَمَّا الْحَوَادِثُ الْوَاقِعَةُ فَارْجِعُوا فِیهَا إِلَی رُوَاةِ حَدِیثِنَا فَإِنَّهُمْ حُجَّتِی عَلَیْکُمْ وَأَنَا حُجَّةُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ» (کمال‌الدین و تمام النعمة، شیخ صدوق(ره)، ج۱، ص۴۸۴، اسلامیة)، مصداق امروزی حدیث ولیّ امر است. حتی نباید منتظر نظر ولیّ امر بمانیم؛ بلکه باید نظر ایشان را استنباط کنیم. امروزه در برخی از مسائل وقتی از نمایندگان سؤال میشود که چرا نظر ولیّامر را در نظر نگرفتید، می‌گوید: چون ایشان تصریح نکرده‌اند! خوب شاید ایشان معذوری دارند و نمیتوانند تصریح کنند؛ اما شما که نظر ایشان را می‌فهمید.
وقتی نظر مجلس با نظر ولیّ امر منطبق نباشد، بدبختی‌های ما روزافزون میشود. قرآن می‌فرماید: ما به چنین افرادی عذاب روزافزون می‌چشانیم؛ چراکه از ولی امر اطاعت نشده است. مجلس باید به‌صورتی باشد که نگاه کند تا خوشحالی و ناراحتی ولی امر در چیست و با خوشحالی او خوشحال و با ناراحتی او ناراحت شود. باید ببیند نظر ولیّامر چیست و تشخیص بدهد و منتظر دستور او نباشد. اگر ولیّ امر دستور صریح بدهد، دشمنان می‌گویند، نظام دیکتاتوری است؛ اما اگر نظر مجلس به نظر ولیّ امر منطبق شد، کشور روی آرامش و آسایش را می‌بیند؛ اما وقتی مجلسی باشد که برای خودش ساز دیگری می‌زند و کاری به حلال و حرام ندارد، نتیجه این مجلس آن خواهد شد که در کشور منافع حزبی و فردی را بر منافع کشور ترجیح می‌دهند. وارداتی که باعث شود، عدهای به آلاف و الوف برسند تا بعدها در انتخابات از آنها حمایت کنند، مورد تأیید چنین مجلسی قرار می‌گیرد و وضعیت کشور روز به روز بدتر خواهد شد.
مجلس به شکل حقیقی و واقعی در رأس امور است و اگر مجلس صالح باشد، کشور نفس راحت می‌کشد و اگر مجلس ناصالح باشد، وضعیت کشور هم، ناخوشایند خواهد بود. امروزه نیاز داریم تا افرادی مانند مرحوم مدرس در مجلس حضور داشته باشند تا مجلس را هدایت کنند و همان‌طور که مرحوم مدرس توانست، در برابر مسائلی مانند قرارداد ۱۹۱۹ و اولتیماتوم روس مقاومت کند، امروز هم، همان شرایط در مجلس حاکم بشود.
در مجالس بعد از مشروطه کسی که در مجلس حرف اول را می‌زد، مرحوم مدرس بود. ایشان شخصیتی بود که تمام مجلس روی استدلالات ایشان قانع می‌شدند؛ چراکه می‌دانستند، ایشان از روی هوی و هوس صحبت نمی‌کند و هم اینکه شخصیت علمی ایشان را که شخصی با سواد و بابصیرت بود، قبول داشتند و ایشان را شخصیتی آزاده می‌دانستند.
▪ نقش برجسته آیت‌الله کاشانی در مجلس چهاردهم
از مجلس پنجم که به‌صورت فرمایشی درآمد تا مجلس شانزدهم که آیت‌الله کاشانی(ره) در آن حضور پیدا کرد، شخصیت مبرزی در مجلس حضور نداشت؛ البته در مجلس چهاردهم آیت‌الله کاشانی(ره) کاندید شد که بهعلت حضور ارتش انگلستان در ایران، دولت انگلستان، ایشان را دستگیر کردند و ایشان نتوانست، در مجلس حضور پیدا کنند؛ اما از مجلس شانزدهم، ایشان در مجلس حضور یافت. ایشان با آنکه یک مجتهد مسلم و در حد مرجعیت بود، ابتدا به عنوان یک نماینده ساده در مجلس حضور یافت؛ اما شخصیت منحصر به فرد ایشان باعث شد، که عملاً فضای مجلس را هدایت کند. برای همین نامه یا همان لایحه ملی شدن نفت را داد که مصدق در مجلس قرائت کند.
بعد از تصویب این لایحه، خصوصا بعد از آنکه دولت قوام سقوط کرد، ریاست سابق استعفا کرد و ایشان رئیس مجلس شد. آیت‌الله کاشانی(ره) یک مجتهد بود که وارد مجلس شد. مدیریت ایشان در مجلس به اینصورت بود که ابتدا سعی کرد، روشن‌فکران را بدل به متحد خود کند. بنابراین لیستی که برای مجلس شانزدهم داد که بسیاری از روشن‌فکران ملیگرا در آن لیست بودند.
مرحوم آیت‌الله حسین لنکرانی می‌گوید: من به ایشان اعتراض کردم که بیشتر این افراد ریشتراش و متجاهر به فسق هستند. چرا اینها را در لیست خود قرار داده‌اید؟ ایشان گفت: من که نمی‌خواهم، پشت سر اینها نماز بخوانم؛ بلکه قصد دارم، از آنها کمک بگیرم تا نفت را ملی کنم؛ چراکه افرادی هستند که وابسته به غرب نیستند و منافع شخصی را بر منافع ملی ترجیح نمی‌دهند. از سوی دیگر، جبهه نیروهای اسلام‌گرا در اقلیت بودند و این نیروها قادر نبودند، در برخی محافل مانند دادگاه لاهه حضور پیدا کنند. بنابر آیت‌الله کاشانی(ره) این نیروهای ملیگرا را با خود همراه کرد که آنها در مسئله ملی کردن نفت با ایشان همراهی کنند. حتی ایشان نامه‌ای را که برای ملی کردن نفت نوشته بود که برای قرائت به آقای مصدق داد. بنابراین اتحادی میان ملی گراها و اسلام‌گراها ایجاد شد و جامعه را از دوقطبی فاصله داد تا بگویند: ممکن است در کشور ما عدهای دین‌دار بوده و مسئله دین برای عدهای دیگر چندان مهم نباشد؛ اما برای مسائل ملی، همه دارای عرق ملی هستیم.
▪ آیت‌الله کاشانی و ملی کردن صنعت نفت
اساساً ورود آیت‌الله کاشانی(ره) به مجلس برای ملی کردن صنعت نفت بود و ایشان در مسئله ملی کردن نفت، به‌صورت محکم حضور پیدا کرد. عامل اصلی ملی شدن صنعت نفت، آیت‌الله کاشانی(ره) است. مرحوم مصدق در مجالس قبلی حضور داشت؛ اما در مورد مسئله ملی کردن نفت مخالفت کرد. وقتی بحث امتیاز نفت شمال به روسیه در مجلس چهاردهم مطرح شد و مجلس با اعطای امتیاز به هر دولت خارجی مخالفت کرد، نماینده قوچان گفت: حال که این‌طور است، امتیاز نفت جنوب را هم از چنگ انگلیس خارج کنیم که مصدق مخالفت کرد و گفت: این قرارداد منعقد شده و نمی‌توانیم با آن مخالفت کنیم؛ بلکه فقط می‌توانیم جلوی واگذاری امتیاز جدید را بگیریم؛ اما در قضیه ملی شدن نفت، نامه‌ای را که مرحوم آیت‌الله کاشانی نوشت، مرحوم مصدق قرائت کرد تا اتحاد میان خودشان و مصدق را به رخ غرب‌گراها بکشاند تا نگویند، اسلام‌گراها سنتی هستند.
عامل شکست مشروطه هم همین دوقطبی‌سازی جامعه بود. انقلاب مشروطه شباهت زیادی به انقلاب اسلامی داشت؛ چراکه روشن‌فکران و اسلام‌گرایان هر دو در انقلاب حضور داشتند؛ اما در ماجرای مشروطه با یارگیری غربگرایان از برخی از علما و رو در رو قرار دادن علما در مقابل هم و ایجاد دوقطبی، توانستند مسیر انقلاب مشروطه را عوض کنند. برای همین امام خمینی(ره) از روز اول انقلاب روی مسئله وحدت کلمه مانور می‌دادند و مقام معظم رهبری هم، روی مسئله وحدت کلمه تأکید جدی دارند. مسئله وحدت کلمه باعث میشود تا دشمن نتواند، با دوقطبی‌سازی بین انقلابیون ایجاد اختلاف کند تا درگیری آنها باعث فشل شدن آنها شود. قرآن کریم می‌فرماید:
«وَأَطیعُوا اللَّهَ وَرَسولَهُ وَلاتَنازَعوا فَتَفشَلوا وَتَذهَبَ ریحُکُم وَاصبِروا إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصّابِرینَ»(سوره انفال/۴۶)؛ و (فرمان) خدا و پیامبرش را اطاعت نمایید و نزاع (و کشمکش) نکنید، تا سست نشوید و قدرت (و شوکت) شما از میان نرود و صبر و استقامت کنید که خداوند با استقامتکنندگان است!
▪ حزب‌گرایی در مجلس جواب نمی‌دهد
دشمن به هیچ‌کدام از گروه‌های داخل جامعه اعتقاد ندارد و اساساً با تمامیت و استقلال این کشور دشمنی دارد و مقام معظم رهبری همواره تلاش کرده‌اند، علی‌رغم تمام اختلافات، وحدت جامعه را حفظ کنند و علی‌رغم حب و بغض‌هایی که وجود دارد، نظام از وضعیت اتحاد خارج نشود و هرکسی و با هر نیتی، باعث ایجاد دوقطبی در جامعه شود تا از آب گل‌آلود ماهی بگیرد، خائن است. کسانی که در دوقطبی‌سازی موج‌سواری می‌کنند، دشمن هستند. بر همین اساس حزب‌گرایی به‌معنای غربی آن در مجلس ایران جواب نمی‌دهد؛ چراکه حزب‌گرایی با حقّگرایی که به آن معتقد هستیم، سازگاری ندارد؛ بلکه در جایی جواب می‌دهد که حقی وجود ندارد و هیچ‌کدام از دو طرف به حقیقتی معتقد نیستند و به اصطلاح تکثرگرایی حاکم است.
در چنین جامعه‌ای هیچکس ادعای بر حقّ بودن ندارد. بنابراین هرکسی نظری دارد و از آن دفاع میکند؛ اما در جامعه ما، توجه به حقانیت است و بایستی همه افراد از حق و حقیقت حمایت کنند؛ زیرا جامعه ما که بر اساس الگوهای صدر اسلام همچون حکومت رسول الله (ص) و امام علی (ع) شکل گرفته، تلاش دارد تا به آن الگوی کامل برسد و این با جامعه حزبی نمیسازد؛ چراکه حزب به‌معنای غربی آن، یعنی تشکیل باند و باندبازی و منفعت‌طلبی است. حزب به‌معنای درستش به این شکل است: جامعه ما به الگوهای صدر اسلام و عدالت معتقد است و اگر بخواهد به آن قله برسد، باید هر گروهی که بهتر می‌تواند به قله برسد، روش‌ها و برنامه‌های خود برای رسیدن به عدالت را به مردم نشان دهد.
این گروهها می‌توانند در قالب حزب مطرح شوند؛ ولی اگر ریاست این گروهها یا برخی از اعضای این گروهها در مسیر راه را گم کنند یا عمد تغییر مسیر دهند، بر عهده بقیه است که با آنها مخالفت کنند و این در احزاب کنونی و به‌معنای غربیاش امکان ندارد؛ یعنی شما وقتی عضو یک حزب شدید، دیگر نمیتوانید، با برخی از برنامه‌های آن حزب مخالفت کنید. (حزب یک تشکیلات شبهفاشیستی ایجاد میکند که شما حقّ ندارید، از آن تشکیلات تخطی کنید؛ شبیه یک سازمان مخوف عمل خواهد که اعضای حزب مجبورند، تا ابد بر آن حزب وفادار بمانند «حقاً کان او باطلاً»؛ بنابراین در پشت صحنه فعالیت‌های حزبی منافع فردی یا گروهی وجود دارد که به‌معنای آسیب است؛ درحالی‌که پشت صحنه احزاب باید فکر باشد. البته اگر حزب به‌معنای صحیح و اسلامی آن باشد؛ یعنی هر گروهی برای رسیدن به اهداف عالیه برنامه‌های خودش را ارائه کند و تا آخر نیز، بر همین اساس پیش بروند، در این صورت تشکیل حزب نهتنها هیچ اشکالی ندارد؛ بلکه بسیار هم مفید است
▪ انحلال مجلس و کودتای ۲۸ مرداد
زمانی که مصدق مجلس را منحل کرد، کودتای ۲۸مرداد انجام گرفت. آیت‌الله کاشانی(ره) در نامه معروف خود به مصدق می‌گوید: با انحلال مجلس، مردم را بی‌پشتوانه کردید. مصدق از مجلس اختیار یک ساله قانون‌گذاری را درخواست کرد. قبلاً با یک تهدید به استعفا، توانسته بود، اختیار ششماهه قانون‌گذاری را از مجلس بگیرد. بعد از اتمام این ششماه، اختیار یک‌ساله درخواست کرد که آیت‌الله کاشانی مخالفت کرده و آن را دیکتاتوری خطاب کرد و گفت: همان بار اول هم که به تو اختیار قانون‌گذاری دادیم، اشتباه کردم. آن زمان اکثریت مجلس با ملی‌گرایان بود و با دستور مصدق، ملی‌گراها استعفا دادند و مجلس از اکثریت افتاد و خود به خود مجلس منحل شد. بنابراین با انحلال مجلس، شاه مستقیماً دخالت کرد و زمینه کودتا با انحلال مجلس اتفاق افتاد. البته این بحث وجود دارد که آیا مصدق بهعمد این‌کار را کرد؟ چراکه مصدق می‌دانست که رفتنی است و نمی‌تواند، دوام بیاورد و جامعه در مرز از همپاشیدگی قرار داشت و مصدق می‌خواست، به‌صورت قهرمان کنار برود و آیت‌الله کاشانی هم، در نامه خود به مصدق می‌گوید: تو خودت ترتیب کودتا را دادی تا قهرمان بروی؛ نه به عنوان فردی که مردم او را عزل کنند و با خواری کنار برود و می‌خواستی، کودتاچیان تو را کنار بگذارند.
شاید یکی از دلایل بیرغبتی علما برای حضور در مجلس در عصر مشروطه، ناکارآمدی آن بود؟ چرا افرادی مانند مرحوم مدرس تنها شدند و در نهایت به شهادت رسیدند؟
▪ عواقب یأس و نا امیدی از بحران‌های سیاسی- اجتماعی
دل‌سرد شدن علما مسئله دیگری است. بعد از اعدام شیخ فضل‌الله نوری(ره) و مسلط شدن روشن‌فکران، بسیاری از علما دل‌سرد شدند. البته مرحوم آخوند خراسانی(ره) و برخی دیگر از علما تا آخر ایستادند؛ بهطوری‌که برخی معتقدند، مرحوم آخوند را به شهادت رساندهاند و همان شبی که ایشان قصد داشتند به ایران بیایند، از دنیا رفتند.
نتیجه رحلت شهادتگونه آخوند خراسانی(ره) این شد که یک سرخوردگی دیگر و شدیدتری بین علما ایجاد شود و این چیزی بود که دشمنان می‌خواستند. در اختلافات و فتنه‌ای که ایجاد شد که عدهای موافق و عدهای مخالف بودند، لازمه هر فتنه‌ای هزینه است. هزینه‌ای که دادند، این بود که شیخ فضل‌الله نوری(ره) را اعدام کردند و برخی دیگر از علما را تبعید کردند و روشن‌فکران مسلط شدند. آیا علما باید در چنین فضایی صحنه را خالی کنند یا اینکه ایستادگی کنند؟! ایستادگی مرحوم مدرس برکات بسیاری داشت؛ اما اگر مرحوم مدرس صحنه را خالی می‌کرد، چهبسا خط فارسی تغییر پیدا می‌کرد و اولتیماتوم روس مصوب می‌شد و قراداد ۱۹۱۹ به تصویب می‌رسید.
اینکه رضاخان مسلط شد، بهدلیل عدم حضور علمای تراز اول در مجلس بود. اگر علما با مرحوم مدرس همکاری میکردند، شاید رضاخان قادر به تسلط به جامعه نمی‌شد. علمایی که کنار بودند، باید سلطه اجتماعی و بینش مرحوم مدرس را بهدلیل حضور ایشان در میانه کارزار می‌پذیرفتند؛ درحالی‌که با اعلام رضاخان مبنی بر بستن مراکز فساد اخلاقی، قمارخانه‌ها و شلاق زدن افراد مست و شرکت او در روضه‌ها و عزاداری‌ها، گول ظاهر فریبنده او را خوردند؛ بهطوری‌که بعد از تهدید علما توسط انگلیسی‌ها در مسئله ثورة العشرین،۳ در نجف اشرف، علمای زیادی به ایران آمدند و رضاخان از آنها تمجید کرد. آنها هم خیلی خوششان آمد؛ درحالی‌که این حرکت رضاخان یک حرکت سیاسی بود و این سیاسی بودن را افرادی مانند مرحوم مدرس می‌فهمیدند. یکی از علمایی که از نجف به ایران آمده بود، به رضاخان گفته بود، ما دوست داریم، تو مانند نقشی بر دیوار باشی و همهکاره ما باشیم. رضاخان خیلی ناراحت شده بود؛ اما آن زمان چیزی نگفته بود.
متأسفانه در چنین فضایی، علمایی که باید همراه با مدرس فریاد میزدند، ساکت ماندند و رضاخان مسلط شد. این یک دوقطبی‌سازی بود و باعث شد، برخی از علما در مقابل مرحوم مدرس قرار بگیرند و رضاخان بدل به رضاشاه شود. البته ماندن در میدان هزینه دارد. آیت‌الله آخوند خراسانی و مرحوم مدرس(ره) کنار نکشیدند و مجبور شدند، هر دو این بزرگوار را شهید کنند. جمله معروفی از رضاخان هست که به مرحوم مدرس گفته بود: تو را می‌کشم و مرحوم مدرس گفت: من را هر کجا بکشی، امام‌زاده می‌شوم. تو به فکر خودت باش. انگار مرحوم مدرس، سرنوشت رضاخان را پیشبینی می‌کرد.
▪ پی‌نوشت‌ها
۱. روز ۸ اسفند ۱۲۹۹ سیدضیاءالدین طباطبایی رئیس‌الوزرا، طی اعلامیه‌ای رسمی، لغو قرارداد ۱۹۱۹ منعقده میان ایران و انگلستان را که در زمان وثوقالدوله امضا شده بود و بهدلیل واکنش شدید شخصیت‌هایی چون آیت‌الله مدرس، خنثی و غیرقابل اجرا مانده بود، اعلام کرد.
پس از خاتمه جنگ اول جهانی، انگلستان ـ یکی از فاتحین این جنگ ـ قدرت مسلط خارجی در ایران بهشمار می‌آمد؛ زیرا نهتنها نیروهای عثمانی و حامیان آلمانی آنها شکست خورده و از خاورمیانه بیرون رانده شده بودند، بلکه روسیه هم، به علت بروز انقلاب بلشویکی، دچار آشفتگی و جنگ داخلی بود. بر این اساس انگلیسی‌ها نیروهای خود را تا شمال ایران پیش رانده و از طریق مرزهای جنوبی روسیه، به نیروهای مخالف رژیم کمونیستی جدید روسیه کمک میکردند. انگلیسی‌ها برای تثبیت نفوذ خود در ایران، در نهم اوت ۱۹۱۹ و در شرایطی که احمدشاه قاجار در آخرین ماه‌های حکومت خود، فاقد هرگونه نفوذ سیاسی در کشور بود و سلسله قاجار در آستانه انقراض قرار داشت، قراردادی با نخستوزیر وقت ایران ـ وثوق الدوله ـ امضاء کردند. بهموجب این قرارداد، کلیه تشکیلات نظامی و مالی ایران تحت نظارت انگلیسی‌ها قرار می‌گرفت و امتیاز راه‌آهن و راه‌های شوسه ایران نیز به آنها واگذار می‌شد. پس از امضای این قرارداد، بین وثوقالدوله و «سرپرسی کاکس» وزیرمختار انگلیس، که خبر آن محرمانه نگاه داشته شده بود، انگلیسی‌ها منتظر تصویب قرارداد از طرف مجلس ایران نمانده و یک هیأت نظامی به ریاست ژنرال «دیکسون» و یک هیأت مالی به ریاست «آرمیتاژ اسمیت» برای تشکیل سازمان جدید ارتش ایران و اداره امور مالیه کشور به ایران فرستادند.
قرارداد ۱۹۱۹ که ایران را عملاً تحتالحمایه انگلستان قرار می‌داد، با مخالفت شدید افکار عمومی مواجه شد و به تصویب مجلس نرسید. چهره‌هایی چون مرحوم سیدحسن مدرس، نقش مهمی در افشای ابعاد این معاهده و بسترسازی برای لغو آن ایفا کردند؛ حتی احمدشاه قاجار نیز، تحت تأثیر مخالفت‌های گسترده مردم، حاضر نشد این قرارداد را تأیید کند. وثوقالدوله با فشار افکار عمومی در چهارم تیر ۱۲۹۹ استعفا داد و مشیرالدوله ـ جانشین وی ـ قرارداد را لغو و عذر مستشاران انگلیسی را خواست.
۲. حاج میرزا سیدیحیی دولت‌آبادی (۱۳۱۸ـ۱۲۴۱خورشیدی) شاعر، خوشنویس، نویسنده وقایع مشروطیت و پس از مشروطیت و از مؤسسان نهادهای نوین آموزشی در ایران چون انجمن معارف مدرسه سادات بوده است. وی ازجمله رجال سیاسی عصر مشروطه و دوران پس از آن تا اوایل حکومت رضاشاه بهشمار می‌آید و پست‌های سیاسی چون چندبار نمایندگی مجلس شورای ملی را در مقاطع متعدد تجربه کرد. وی پس از مرگ صبح ازل، رهبری ازلیان را پذیرفت.
۳. پس از جنگ جهانی اول و فروپاشی دولت عثمانی، انگلستان و فرانسه بخش‌های زیادی از متصرفات عثمانی را تحت سلطه خود قرار دادند و اشغال عراق توسط دولت انگلیسی‌ها سرآغازی برای شکل‌گیری جنبش‌های ضداستعماری در تاریخ معاصر عراق شد.
